Istorijat

Ivan Jastrebov navodi podatak da je planina Šara u stara vremena, po shvatanju naroda, služila

kao granica između srpskih i grčkih zemalja. Zemlje iza Šare su se zvale grčke i onda kada su

bile deo srpske srednjovekovne države, jer su prethodno bile pod vlašću Vizantije.

Prvih godina posle Prvog svetskog rata bili su aktivni kačaci, a situacija se zatim smirila i ovamo

su dolazili turisti.

U planinskoj oblasti Šare, na nadmorskoj visini oko 1000 metara, u izolovanim rečnim uvalama

sa povoljnom klomom i specifičnim antropogeno-kulturološkim odlikama formirale su se

srednjovekovne župe, Gora, Opolje, Sirinićka i Sredačka sa pripadajućim naseljima. Župska sela su veoma stara, a mnoga se pominju jos u poveljama srednjovekone srpske vlastele.Seoska naselja čine gusto izgrađena domaćinstva podignuta u zaseocima zbijenog tipa,

odnosno mahalama sa spletom uskih, vijugavih ulica. Mahala po pravilu nosi naziv

starosedelačke porodice koja se tu prva naselila i to najvećim delom za vreme ili nakon

Kosovskog boja 1389. godine. U prostornom razmeštaju naselja centralno mesto zauzima trg sa

uobičajenim sadržajem na raskršću glavnih komunikacija kao što su crkva, škola, mesna

zajednica, otkupna stanica, ambulanta, prodavnica i kafana, u funkciji zborišta. Iako stariji

objekti narodne arhitekture, jednodelne čatmare, nisu sačuvani na primerima postojećih kuća

moguće je pratiti njihovu genezu i uticaje sa strane.

 Celokupno područje karakteriše

srednjovekovna jednodelna prizemljuša koja se vremenom pregrađuje, širi i razvija u trodelnu

"kosovsku" kuću sa završenom spratnom konstrukcijom, često i elementima gradcke arhitekture

posebno pod snažnim uticajem Prizrena. Zaseoke čine zbijena domaćinstva čija su dvorišta

ograđena kamenim zidom sa velikim dvokrilnim vratnicama nadkrivenim dvovodnim krovom.

Domaćinstvo je uglavnom spontano razvijeno u gusto izgrađenom omanjem dvorištu sa

glavnom kućom za stanovanje i plevnjom, štalom, košarom, i drugim pomoćnim objektima,

često sa odsustvom podele na stambeni i ekonomski deo. Nevelika dvorišta sa spontanim

razmeštajem zbijenih objekata, ograde od lomljenog kamena i krivudava mreža ulica pružaju

slikovit živopisan izgled naselju. Odlike prostornog razmeštaja naselja, privređivanje i način

života zajednički su i tipični za sveukupnu Šarplaninsku oblast. Župska sela su svoj

karakterističan izgled i način života, i pored neminovnog osavremenjavanja, sačuvala kao

autentično viševekovno nasleđe.

U župama je sačuvano više izvornih oblika kuće, od kojih najstarije datiraju s kraja 18.veka. U

višim planinskim predelima preovlađuje korišćenje kamena, dok je u nižim prisutno drvo i ćerpič,

odnosno bondručni sistem gradnje. Ovaj način zidanja podrazumeva (nad kamenim podrumom)

podizanje zidne konstrukcije od drvenih greda čije se praznine ispunjavaju ćerpičem, odnosno ciglama od blata i slame. Prepokrivanje kuće prvobitno je izvođeno kamenim pločama- škriljcima, kasnije ćeramidom, a u novije vreme crepom. Spoljašne strane kuće premazuju se blatnim malterom, a unutrašnje krečom. Konačno oslobođenje ovih krajeva od Turaka početkom

10. veka, za župljane je predstavljalo period naglog prosperiteta i odlazak u pečalbu, međukojima su vrsni neimari "poneli" sa sobom autentičan način gradnje. S povratkom u maticu

graditelji donose uticaje sa strane koji se odražavaju na izgled i oblik jednog dela narodne arhitekture u župama. Nagli ekonomski procvat i strani uzori uslovili su u najvećoj meri

zastupljenost spratnih kuća koje su u celosti građene kamenom, čiji je vezivni materijal krečni malter. Ovi noviji objekti, po načini gradnje i umešnošću slaganja kamena predstavljaju

svojevrsna zanatsko-umetnička dela. Području seoskog imanja pripadaju i stočarska sezonska staništa na visokoplaninskim pašnjacima gde se odvija letnja ispaša, što je do pre nekoliko

decenija iznosilo znatnu povrsinu. Stočarski stanovi i plevne-pojate "u planini" često su podizane sa većom pažnjom i znatnijim dimenzijama od onih u selu. Za ovakav odnos prema

domaćinstvima, pored dugog perioda boravka na pašnjacima, od presudnog uticaja je izuzetan značaj koji stočarstvo ima za stanovništvo župa.

Kulturni spomenici

Kulturno nasleđe Šar-planine, kao deo prizrenske oblasti najdragoceniji je materijalni i duhovni

dokaz procvata srpske države u 8. i 9. veku i obnovljenih pravoslavno-tradicionalnih običaja u

16. veku, nakon obnove Pećke Patrijaršije (1557. godine). Najveća i najznačajnija sakralna

celina ove oblasti, kompleks Svetih Arhanđela predstavlja zapadnu "ulaznu kapiju" u nacionalni

park "Šar-planina". Car Stefan Dušan je podigao svoju zadužbinu tri kilometara od Prizrena, u

klisuri Bistrice na strateški izuzetno značajnom mestu. Na zaravnjenom platou pored reke, u

periodu od 1343. do 1352. godine, izgrađen je manastir iznad koga je na najvišoj koti podignuto

odbrambeno utvrđenje Višegrad koje se nekada zvalo Prizrenac ili Gornji Grad. Kada su Turci

osvojili Prizren 1455. godine, zauzeli su manastir kome je nanešena ne nadoknadiva šteta. Na

osnovu istraživanja i konzervatorsko-restauratorskih radova koji traju skoro jedan vek moguće je

izvršiti samu rekonstrukciju objekta, dok je veličanstvena monumentalnost kompleksa izgubljena

zauvek. Centralno mesto u porti pripada glavnoj, najvećoj crkvi Sv.Arhanđela Mihaila i Gavrila,

trobrodnoj bazilici upisanog krsta sa dvanaestostranom kupolom koju su držala četiri masivna

stuba.

Unutrašnji zidovi bili su oslikani freskama, stubovi i ikonostas ukrašeni raskošnom kamenom

plastikom. Prostor carske grobnice arhitektonski je posebno bio naglašen. Na južnoj strani

glavne crkve, pored biblioteke i bolnice podignuta je znatno manja crkva kapela Sv. Nikole,

zidana i oslikana na isti način kao i glavni hram. Takođe, među objektima se izdvaja, na

zapadnoj strani od glavne crkve, monumentalna manastirska trpezarija građena u stilu slobodnog krsta. 

Sa unutrašnje strane visokog kamenog bedema iznad reke, koji opasuje

manastirsku portu, izgrađeni su brojni konaci i manastirske ćelije. Iako je protomajstor ove

izuzetne celine nepoznat, arhitektura sačuvanih delova zdanja, način obrade kamene plastike i

upotreba skupocenog materijala govore o visokoj umetnosti nastaloj na sredokraći uticaja

evropskog istoka i zapada, u završnoj fazi raške škole i prvim nagoveštajima novih stremljenja

koja će se stilski formirati u moravsku školu.

Prisustvo carske zadužbine bilo je od šireg uticaja na tradiciju župskih naselja, među kojima su

mnoga sačinjavala manastirsko vlastelinstvo. Sa padom srpske države i završetkom vladavine

loze Nemanjića u drugoj polovini 15. veka bitno se menjaju društveni i ekonomski odnosi što se

direktno odrazilo i na razvoj kulturnih tokova. Osnivači i ktitori nisu više vladari i vlastela bliska

dvoru već meštani i domaće sveštenstvo. Hramovi su locirani u odnosu na ostale funkcije u

okruženju kao grobljanske crkve smeštene u neposrednoj blizini urbanog tkiva, saborne crkve u

centru naselja i crkve koje neposredno tangiraju glavnu saobraćajnicu. Za poslednju grupu

karakteristično je, kao u Sirinićkoj župi (Sv. Jovan kod Štrpca, Sv. Dimitrije kod Bitinje, Sv. 40

mučenika kod Drajkovca i Sv Petar kod Broda), da su crkve osmišljeno građene kraj puta na

ujednačenoj razdaljini, što govori o njihovoj višenamenskoj funkciji.