Istorijat

Ivan Jastrebov navodi podatak da je planina Šara u stara vremena, po shvatanju naroda, služila

kao granica između srpskih i grčkih zemalja. Zemlje iza Šare su se zvale grčke i onda kada su

bile deo srpske srednjovekovne države, jer su prethodno bile pod vlašću Vizantije.

Prvih godina posle Prvog svetskog rata bili su aktivni kačaci, a situacija se zatim smirila i ovamo

su dolazili turisti.

U planinskoj oblasti Šare, na nadmorskoj visini oko 1000 metara, u izolovanim rečnim uvalama

sa povoljnom klomom i specifičnim antropogeno-kulturološkim odlikama formirale su se

srednjovekovne župe, Gora, Opolje, Sirinićka i Sredačka sa pripadajućim naseljima. Župska sela su veoma stara, a mnoga se pominju jos u poveljama srednjovekone srpske vlastele.Seoska naselja čine gusto izgrađena domaćinstva podignuta u zaseocima zbijenog tipa,

odnosno mahalama sa spletom uskih, vijugavih ulica. Mahala po pravilu nosi naziv

starosedelačke porodice koja se tu prva naselila i to najvećim delom za vreme ili nakon

Kosovskog boja 1389. godine. U prostornom razmeštaju naselja centralno mesto zauzima trg sa

uobičajenim sadržajem na raskršću glavnih komunikacija kao što su crkva, škola, mesna

zajednica, otkupna stanica, ambulanta, prodavnica i kafana, u funkciji zborišta. Iako stariji

objekti narodne arhitekture, jednodelne čatmare, nisu sačuvani na primerima postojećih kuća

moguće je pratiti njihovu genezu i uticaje sa strane.

 Celokupno područje karakteriše

srednjovekovna jednodelna prizemljuša koja se vremenom pregrađuje, širi i razvija u trodelnu

"kosovsku" kuću sa završenom spratnom konstrukcijom, često i elementima gradcke arhitekture

posebno pod snažnim uticajem Prizrena. Zaseoke čine zbijena domaćinstva čija su dvorišta

ograđena kamenim zidom sa velikim dvokrilnim vratnicama nadkrivenim dvovodnim krovom.

Domaćinstvo je uglavnom spontano razvijeno u gusto izgrađenom omanjem dvorištu sa

glavnom kućom za stanovanje i plevnjom, štalom, košarom, i drugim pomoćnim objektima,

često sa odsustvom podele na stambeni i ekonomski deo. Nevelika dvorišta sa spontanim

razmeštajem zbijenih objekata, ograde od lomljenog kamena i krivudava mreža ulica pružaju

slikovit živopisan izgled naselju. Odlike prostornog razmeštaja naselja, privređivanje i način

života zajednički su i tipični za sveukupnu Šarplaninsku oblast. Župska sela su svoj

karakterističan izgled i način života, i pored neminovnog osavremenjavanja, sačuvala kao

autentično viševekovno nasleđe.

U župama je sačuvano više izvornih oblika kuće, od kojih najstarije datiraju s kraja 18.veka. U

višim planinskim predelima preovlađuje korišćenje kamena, dok je u nižim prisutno drvo i ćerpič,

odnosno bondručni sistem gradnje. Ovaj način zidanja podrazumeva (nad kamenim podrumom)

podizanje zidne konstrukcije od drvenih greda čije se praznine ispunjavaju ćerpičem, odnosno ciglama od blata i slame. Prepokrivanje kuće prvobitno je izvođeno kamenim pločama- škriljcima, kasnije ćeramidom, a u novije vreme crepom. Spoljašne strane kuće premazuju se blatnim malterom, a unutrašnje krečom. Konačno oslobođenje ovih krajeva od Turaka početkom

10. veka, za župljane je predstavljalo period naglog prosperiteta i odlazak u pečalbu, međukojima su vrsni neimari "poneli" sa sobom autentičan način gradnje. S povratkom u maticu

graditelji donose uticaje sa strane koji se odražavaju na izgled i oblik jednog dela narodne arhitekture u župama. Nagli ekonomski procvat i strani uzori uslovili su u najvećoj meri

zastupljenost spratnih kuća koje su u celosti građene kamenom, čiji je vezivni materijal krečni malter. Ovi noviji objekti, po načini gradnje i umešnošću slaganja kamena predstavljaju

svojevrsna zanatsko-umetnička dela. Području seoskog imanja pripadaju i stočarska sezonska staništa na visokoplaninskim pašnjacima gde se odvija letnja ispaša, što je do pre nekoliko

decenija iznosilo znatnu povrsinu. Stočarski stanovi i plevne-pojate "u planini" često su podizane sa većom pažnjom i znatnijim dimenzijama od onih u selu. Za ovakav odnos prema

domaćinstvima, pored dugog perioda boravka na pašnjacima, od presudnog uticaja je izuzetan značaj koji stočarstvo ima za stanovništvo župa.

Kulturni spomenici

Kulturno nasleđe Šar-planine, kao deo prizrenske oblasti najdragoceniji je materijalni i duhovni

dokaz procvata srpske države u 8. i 9. veku i obnovljenih pravoslavno-tradicionalnih običaja u

16. veku, nakon obnove Pećke Patrijaršije (1557. godine). Najveća i najznačajnija sakralna

celina ove oblasti, kompleks Svetih Arhanđela predstavlja zapadnu "ulaznu kapiju" u nacionalni

park "Šar-planina". Car Stefan Dušan je podigao svoju zadužbinu tri kilometara od Prizrena, u

klisuri Bistrice na strateški izuzetno značajnom mestu. Na zaravnjenom platou pored reke, u

periodu od 1343. do 1352. godine, izgrađen je manastir iznad koga je na najvišoj koti podignuto

odbrambeno utvrđenje Višegrad koje se nekada zvalo Prizrenac ili Gornji Grad. Kada su Turci

osvojili Prizren 1455. godine, zauzeli su manastir kome je nanešena ne nadoknadiva šteta. Na

osnovu istraživanja i konzervatorsko-restauratorskih radova koji traju skoro jedan vek moguće je

izvršiti samu rekonstrukciju objekta, dok je veličanstvena monumentalnost kompleksa izgubljena

zauvek. Centralno mesto u porti pripada glavnoj, najvećoj crkvi Sv.Arhanđela Mihaila i Gavrila,

trobrodnoj bazilici upisanog krsta sa dvanaestostranom kupolom koju su držala četiri masivna

stuba.

Unutrašnji zidovi bili su oslikani freskama, stubovi i ikonostas ukrašeni raskošnom kamenom

plastikom. Prostor carske grobnice arhitektonski je posebno bio naglašen. Na južnoj strani

glavne crkve, pored biblioteke i bolnice podignuta je znatno manja crkva kapela Sv. Nikole,

zidana i oslikana na isti način kao i glavni hram. Takođe, među objektima se izdvaja, na

zapadnoj strani od glavne crkve, monumentalna manastirska trpezarija građena u stilu slobodnog krsta. 

Sa unutrašnje strane visokog kamenog bedema iznad reke, koji opasuje

manastirsku portu, izgrađeni su brojni konaci i manastirske ćelije. Iako je protomajstor ove

izuzetne celine nepoznat, arhitektura sačuvanih delova zdanja, način obrade kamene plastike i

upotreba skupocenog materijala govore o visokoj umetnosti nastaloj na sredokraći uticaja

evropskog istoka i zapada, u završnoj fazi raške škole i prvim nagoveštajima novih stremljenja

koja će se stilski formirati u moravsku školu.

Prisustvo carske zadužbine bilo je od šireg uticaja na tradiciju župskih naselja, među kojima su

mnoga sačinjavala manastirsko vlastelinstvo. Sa padom srpske države i završetkom vladavine

loze Nemanjića u drugoj polovini 15. veka bitno se menjaju društveni i ekonomski odnosi što se

direktno odrazilo i na razvoj kulturnih tokova. Osnivači i ktitori nisu više vladari i vlastela bliska

dvoru već meštani i domaće sveštenstvo. Hramovi su locirani u odnosu na ostale funkcije u

okruženju kao grobljanske crkve smeštene u neposrednoj blizini urbanog tkiva, saborne crkve u

centru naselja i crkve koje neposredno tangiraju glavnu saobraćajnicu. Za poslednju grupu

karakteristično je, kao u Sirinićkoj župi (Sv. Jovan kod Štrpca, Sv. Dimitrije kod Bitinje, Sv. 40

mučenika kod Drajkovca i Sv Petar kod Broda), da su crkve osmišljeno građene kraj puta na

ujednačenoj razdaljini, što govori o njihovoj višenamenskoj funkciji.

Nacionalni park Šar-planina

Fizičko geografske odlike

Šar-planina ili kolokvijalno Šara je planina koja se nalazi na granici Srbije, Severne Makedonije i Albanije. Poznata je i po drugim nazivima: Skardus, Carska planina i Monte Argentaro koji datiraju iz perioda srednjeg veka.

Po svojim osnovnim morfotektonskim osobinama, ona pripada Šarsko-pindskom planinskom sistemu, odnosno Dinaridima.

Šar-planinu karakteriše prostrano bilo, čija dužina po horizontalnoj projekciji iznosi 80 do 85 km, odnosno teritorijalno od Kačaničke klisure na severoistoku, sa vrhom Ljuboten, pa sve do gornjeg toka Radike i Vrutoka na jugu, teritorijalno tromeđe makedonsko-albansko-srpske granice.

Širina ove planine kreće se od 20 do 25 km, na taj način može se uzeti da površina Šarplaninske oblasti zahvata preko 1.600 km2.

Iznad prostranog bila diže se planinski greben (prosečne visine 2.300 m), sa brojnim vrhovima i presedlinama. Zato greben ove planine stvara utisak jake nazupčenosti.

Orografski se pruža dva pravca, deo bila od Ljubotena do Karanikole pruža se pravcem

severoistok - jugozapad, dok drugi deo, od Karanikole do gornjeg toka Radike i Vrutoka

pravcem sever - jug. Ovaj drugi deo je znatno razuđeniji, pa i pojedini delovi stvaraju utisak

zasebne celine (središnji deo sa Titovim vrhom), i kao takvi nose lokalne nazive: Brodska

planina, Rudoka, Vraca, Radika planina itd.

Ispod samog grebena Šar-planine leže brojni cirkovi, u kojima su se smestila mnoga prelepa lednička jezera, poznata i kao gorske oči, dok su ispod cirkova formirane duboko usečene valovske doline, koja najčešće predstavljaju izvorišta mnogih reka.

Opšti izgled Šar-planine je veoma različit. Posmatrano sa jugoistočne (makedonske) strane ova planina odaje sliku pitomosti i pored visokih kota iznad 2.700 m/nv, ovde dominiraju zeleni pašnjaci, dok je situacija sasvim drugačija na severozapadnoj strani (Kosovsko-metohijskoj), gde ova planina poprima Alpski karakter, pokazujući svoju surovost kroz strmo-stenovite padine 
periglacijalnog i glacijalnog reljefa.

I pored znatnih visina i svoje surovosti Šar-planina je prohodna u svim pravcima. Preko brojnih prevoja od davnina su vodili karavanski putevi, povezujući Tetovski okrug sa Kosovsko-metohijskim područjem, od kojih su najpoznatiji: Karanikolički, Skakalički Čelepinjski, Livadički (Meanče) prevoj, prevoj na Vraci. Prevalac je mesto poznato izletište.

Strogi prirodni rezervati u nacionalnom parku 

„Русеница“ представља прибежиште ретке и угрожене дивљачи у нашој земљи – риса и заштићен је као посебан резерват 1950. године;

„Попово прасе“ је резерват чисте састојине ендемичног бора мунике и заштићен је 1960. године. Стабла мунике су ниска, често са горње стране оштећена, подмладак врло редак, скоро без икакве друге приземне вегетације;

„Ошљак“ је резерват чисте састојине ендемичног бора мунике у доњем делу, а стене и камењари ближе врху Ошљака. Како је тај део Ошљака експониран више западу, то се у пролеће у њему окупљају велики тетребови а резерват насељавају и јаребице, камењарке и лештарке. Као посебан резерват заштићен је 1960. године;

„Голем бор“ је потпуно чиста муникова састојина и као посебан резерват заштићен је 1960. године.

 

Najviši vrhovi

• Titov vrh (2.748 m)

• 
  Mal Turčin (2.707 m)

• Bakrdan (2.704 m)

• Bristavec, Brustovec ili Borislavec (2.675 m)

• Velika Rudoka (2.658 m) — najviši vrh Srbije

• Bistra I (2.651 m)

• Golema Vraca (2.629 m)

• Džinibeg ili Trpeznica (2.610 m)

• Bistra II (2.609 m)

• Jezerski vrh (2.604 m)
• 
  
• Vrh iznad Gornje Lešnice i Kazana (2.600 m)

• Belojezerski rid (2.590 m)

• Jezerska čuka (2.586 m)

• Crni vrh (2.585 m)

• Srednja vraca (2.582 m)

• Konjuška (2.571 m)

• Crnojezerski rid (2.562 m)

• Vrtop (2.555 m)

• Čelepinski vrh (2.554 m)

• Kučibaba (2.551 m)

• Mala vraca (2.536 m)

• Crni kamen (2.536 m)

Ukoliko želite da saznate nešto više o ovoj temi, možete pogledati sledeći video:

Nacionalni park 

Osnovan je 1986. godine i površina nacionalnog parka je 22.805 ha. Nacionalni park „Šar

planina“ prostire se na krajnjem jugu Srbije, u Autonomnoj pokrajini Kosovo i Metohija, duž

glavnog grebena, sa vrhovima iznad 2000 m nadmorske visine i najvećim vrhom Bistra (2641

m). Obuhvata severne i severozapadne delove glavnog masiva, na koji se preko Prevalaca

nadovezuju šarplaninski ogranci Ošljak, Ostrovica i Kodža Balkan.

Područje Nacionalnog parka „Šar planina“ nalazi se na teritoriji opština Prizren, Štrpce, Suva

Reka i Kačanik.

Nacionalni park je osnovan radi očuvanja: različitih oblika glacijalnog i periglacijalnog; kraškog i fluvijalnog reljefa; hidroloških objekata i pojava; šumskih i visokoplaninskih vegetacija i njihovih staništa; staništa i populacije divlje flore i faune.

Posebno su atraktivni surovi lednički cirkovi, beli snežanici, džinovski bedemi kamenih blokova,

reke kamenja, vertikalne litice, duboke klisure i kanjoni, 70 glacijalnih i 20 nivacionih jezera,

poznatih kao „gorske oči”.

Šar-planina se ubraja u vodom najbogatije planine Balkanskog poluostrva. Na svakom koraku

se nailazi na hladne izvore i potoke, na visokoplaninske tresave, na divlje, uspenušale planinske

rečice koje se preko kaskada, slapova i vodopada spuštaju u doline i ulivaju u dve najveće

šarske reke - Prizrensku Bistricu i Lepenac.

Na Šar-planini živi 1.800 biljnih vrsta. Najznačajni su brojni tercijarni i glacijalni relikti i 339

balkanskih endemita od kojih su 18 lokalni endemiti, prisutni isključivo na ovom masivu: Achillea

alexandriregis, Bornmullera dieckii, Dianthus scardicus, Crocus scardicus, Verbascum

scardicolum, Cerastium neoscardicum, Potentilla doerfleri, Hieracium scardicolum i drugi.

Dianthus scardicus

Crocus scardicus

Achillea alexandriregis

Poput flore, i vegetaciju odlikuje nesvakidašnje bogatstvo. U nacionalnom parku je opisano 190

biljnih zajednica čiji karakter varira od mediteransko-submediteranskog u dolinama reka, do

subarktičkog na najvišim vrhovima. Posebno su dragocene jedinstvene zajednice

endemoreliktne srpske ramonde (Ramonda serbica) u krečnjačkim klisurama, šumske zajednice

endemoreliktnih balkanskih borova munike (Pinus heldreichii), molike (Pinus peuce) i žbunaste

zajednice gorske ruže (Rhododendron ferrugineum).

Rhododendron ferrugineum

Ramonda serbica

Pinus heldreichii

U Nacionalnom parku živi 147 vrsta dnevnih leptira, 45 vrsta vodozemaca i gmizavaca, oko

200 vrsta ptica i 32 vrste sisara (bez slepih miševa), što ga čini jednim od faunistički najbogatijih

područja Evrope. Na prostoru Parka sreću se beloglavi sup (Gyps fulvus), suri orao (Aquila

chrysaetos), sivi soko (Falco peregrynus), snežna zeba (Montifringilla nivalis), orao bradan

(Gypaetus barbatus), veliki tetreb (Tetrao urogallus), dinarska voluharica (Dinaromys

bogdanovi), kuna zlatica (Martes martes), kuna belica (Martes foina), vidra (Lutra lutra), divlja

mačka (Felis silvestris), ris (Lynx lynx), medved (Ursus arctos) i divokoza (Rupicapra rupicapra).

Bogatstvo vrsta, velika zastupljenost endemorelikata, nacionalno i globalno značajnih vrsta,

Šar-planinu svrstava u najznačajnije centre balkanskog visokoplaninskog endemizma i u jednu

od „vrućih tačaka” biološke raznovrsnosti Evrope. 

Falco peregrynus

Ursus arctos

Martes martes

Aquila chrysaetos

Rupicapra rupicapra

Lynx lynx

Gyps fulvus

Gypaetus barbatus

Montifringilla nivalis

Felis silvestris

Nacionalni park „Šar-planina” se odlikuje i jedinstvenom kulturnom baštinom. Po vrednosti se izdvaja 45 crkava i manastira podignutih u periodu od XII do XVI veka, u vreme srednjovekovne srpske države. U najznačajnije kulturno- istorijske objekte se ubrajaju isposnica i manastir Sv. Petra Koriškog iz XIII veka, crkva Sv. Bogorodice iz XIII veka, crkva Sv. Petke iz XIV veka, crkva Sv. Bogorodice Odigitrije iz XIV veka, manastir Sv. Trojice iz XV veka. U podnožju Šar-planine nadomak grada Prizrena, car Dušan je u XIV veku sagradio srpsku srednjovekovnu prestonicu, o čemu svedoče ostaci

Dušanovog grada i manastirskog kompleksa Sv. Arhangeli.

Međunarodni značaj

Nacionalni park „Šar-planina“ nalazi se na Listi međunarodno značajnih područja za biljke kao IPA područje (Important Plant Areas -IPA, Planta Europa, Plantlife, 2005); Zbog velikog prisustva retkih i ugroženih vrsta ptica, Šar-planina je uvrštena u Listu najvažnijih područja ptica u Evropi (GRIMMETT & JONES 1989). Takođe, područje srpskog dela Šar-planine se nalazi na Listi međunarodno značajnih područja za ptice kao IBA područje (Important Bird Аreas - IBA, BirdLife Conservation, BirdLife International, 1999); 

Područje Nacionalnog parka „Šar-planina“ je identifikovano kao Emerald područje pod imenom „Šar planina“, 

deo mreže područja (Emerald Network of Areas of Special Conservation Interest -АsCI) značajnih sa stanovišta primene Konvencije o očuvanju evropske divlje flore i faune i prirodnih staništa (Bernska konvencija) u Srbiji, sa oznakom RS0000008; 

Nacionalni park „Šar-planina“ nalazi se na Nacionalnoj listi jednog od 10 potencijalnih rezervata biosfere (Biosphere Reserve) u okviru UNESKO programa „Čovek i biosfera“ (UNESCO - Man and Biosphaere), 

i nalazi se na preliminarnoj listi od pet potencijalnih dobara koja bi trebalo da budu nominovana za upis u UNESCO listu dobara svetske baštine na osnovu Konvencije o zaštiti svetske kulturne i prirodne baštine (World Heritage Convention);

Nalazi se na Preliminarnoj nacionalnoj listi kao jedno od 65 potencijalnih Ramsarskih područja u Srbiji.

Ukoliko želite da saznate nešto više o ovoj temi kliknite ovde.